Joan Derk van der Capellen (1741–1784)

Op 26 september 1781 heerste er al vroeg op de ochtend onrust in Zwolle. Joan Derk van der Capellen tot den Pol, woonachtig in de stad, merkte de opwinding meteen toen hij de straat op ging. Die nacht was een geblindeerde koets door Zwolle gereden van waaruit pamfletten met opruiende inhoud waren verspreid. Hetzelfde bleek gebeurd in andere steden.

Terwijl de autoriteiten zich haastten om zich te distantiëren van het pamflet, bleek het volk gevoelig voor de scherpe kritiek op het politieke bestel – en in het bijzonder op het erfstadhouderlijk systeem. De tekst van het pamflet Volk van Nederland kende Joan Derk maar al te goed: hij had die zelf geschreven.

De patriottentijd: Revolutie in de lucht

De tweede helft van de achttiende eeuw was wereldwijd een periode van revoluties. In Amerika streden kolonisten voor onafhankelijkheid van Engeland. Frankrijk stond aan de vooravond van een grote omwenteling. En ook in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden woedde strijd – zij het meer in de schaduw – tussen prinsgezinden, die stadhouder Willem V en de bestaande orde steunden, en patriotten, die een grotere rol voor het volk eisten.

In die context verscheen in de nacht van 25 op 26 september 1781 in alle grote steden het anonieme pamflet Volk van Nederland. Het riep op tot een einde aan de eeuwenlange overheersing door corrupte stadhouders en regenten, en tot het bijeenroepen van volksvergaderingen om nieuwe, betrouwbare vertegenwoordigers aan te wijzen. Een democratische revolutie, in de geest van de tijd.

Het pamflet werd de geloofsbelijdenis van de patriotten. Het zette de prinsgezinde elite neer als “fortuinzoekers” en riep op tot waakzaamheid, militaire paraatheid en zelfbestuur – geïnspireerd op voorbeelden uit de klassieke oudheid, Zwitserland en het revolutionaire Amerika.

De schrijver in de schaduw

De schrijver, Joan Derk van der Capellen tot den Pol, stamde uit een adellijke familie die haar wortels had op landgoed De Boedelhof in Eefde. Hij werd geboren in Tiel, woonde lange tijd in Zwolle en was lid van de Staten van Overijssel. Binnen die Staten voerde hij een uitgesproken koers. Zo pleitte hij hardnekkig voor afschaffing van de zogenaamde Heerendiensten – de verplichte, onbetaalde arbeid die pachtboeren voor hun landheren moesten verrichten.

Zijn voorstel kreeg alleen steun vanuit de steden, wat hem in de ogen van zijn adellijke collega’s tot een verrader maakte. Hij werd gewantrouwd, zo niet gehaat, door zijn eigen stand. Het zal hem niet verbaasd hebben dat de reactie op het pamflet fel en afwijzend was. Daarom bleef zijn auteurschap meer dan een eeuw lang onbekend.

Citaten uit Volk van Nederland

(Enkele passages in hedendaagse spelling)

“Het is niet sinds gisteren of eergisteren dat men u bedriegt en mishandelt; nee, u bent nu al bijna twee eeuwen de speelbal van allerlei heerszuchtige lieden, die – onder het mom van zorg voor uw vrijheid – niets anders hebben beoogd dan een erfelijk juk op uw vrije halzen te leggen.”

“De Batavieren, onze voorouders, lieten zich niet regeren door mensen die zichzelf of elkaar naar eigen inzicht hadden gekozen. Nee, zij namen zelf de besluiten, gewapend en wel, in hun volksvergaderingen.”

“De volken moeten waakzaam zijn en nooit iemand blindelings vertrouwen – zeker niet vorsten of mensen van hoge komaf. Macht is verleidelijk, zelfs voor de besten onder ons.”

“Een verstandig volk zorgt dat het zelf de sterkste blijft. Burgers en boeren moeten gewapend zijn en leren exerceren – net als de Zwitsers en de Amerikanen.”

“Wie u iets anders leert – zelfs vanaf de kansel – is uw vijand of onwetend. Gelooft hen niet. Zij bedriegen u.”

Invloed en nalatenschap

Hoewel Van der Capellen nooit een hoge bestuurlijke functie bekleedde, groeide zijn invloed door zijn scherpe pen, zijn idealen en zijn moed om tegen de stroom in te gaan. Hij werd een van de belangrijkste stemmen van de patriottenbeweging. Die beweging zou uiteindelijk in 1795, na het vertrek van stadhouder Willem V, leiden tot de oprichting van de Bataafse Republiek – een revolutionaire wending in de Nederlandse geschiedenis.

Joan Derk maakte die revolutie zelf niet meer mee. In 1784 overleed hij op 42-jarige leeftijd.

Een roemloos graf

Van der Capellen werd begraven in een praalgraf aan de rand van de Gorsselse heide, op familieterrein. Prinsgezinden vonden dit veel te veel eer voor een ‘opruier’. In 1788 bliezen zij het monument op. Zijn stoffelijke resten lagen daar toen al niet meer: na een eerdere grafschending waren die overgebracht naar het familiegraf in de kerk van Gorssel.

In die kerk hangt nog altijd, goed leesbaar, zijn grafsteen. Maar het graf zelf is inmiddels verborgen – onder of naast de kerk, precies waar, weet niemand.